Spel als motor voor de ontwikkeling 

Kinderen ontwikkelen in fasen, brein gevoelige fasen. In elke ontwikkelingsfase heeft het kind specifieke ervaringen nodig. Ervaringen die aansluiten bij de ontwikkeling.
Jonge kinderen ontwikkelen eerst de hersengebieden die te maken hebben met de zintuiglijke waarneming, deze ontwikkeling start direct bij de geboorte. Vervolgens ontwikkelt het kind de motorische gebieden. Tot slot komen die gebieden aan bod die instaan voor het abstract, logisch, detail gericht denken en de uitvoerende functies. Wanneer je goed kijkt in een heterogene kleutergroep kan je dit zien, met name bij oudste kleuters die (bijna) schoolrijp zijn. Je ziet aan hun handelen, aan hun spel en hoort het in hun spreken, deze kleuters zijn klaar zijn voor het schoolse leren. 
Het heeft geen zin om met de scholing van bepaalde vaardigheden te beginnen als het neurale systeem daar nog niet aan toe is of als de basisvaardigheden nog niet zijn ontwikkeld. Gras gaat tenslotte ook niet harder groeien wanneer je hieraan trekt. 

Wanneer je naar de hersenhelften kijkt, zie je dat hier verschil in zit. De linkerkant van ons brein is verantwoordelijk voor het redeneren en logisch denken. De academische kant. De rechterkant van ons brein is de creatieve kant, spelontwikkeling vindt dan ook plaats aan de rechterhersenhelft. 
Het is belangrijk dat beide helften met elkaar samen leren werken, dat er verbindingen over en weer gemaakt worden. 
Hersenverbindingen komen tot stand door het opdoen van ervaringen. Hoe meer ervaringen en hoe meer het jonge kind beweegt, hoe meer hersenverbindingen en hoe sterker het netwerk. Door in te zetten op spel kunnen we een basis leggen voor het kind want in spel zitten volop ervaringen en heel veel beweging.

Er bestaat geen eenduidige definitie van spel. Elke pedagoog of onderwijskundige legt eigen accenten. Dat maakt het niet gemakkelijker voor ons om spel te duiden. Heb je wel eens nagedacht over hoe spel er voor jou uitziet?

Komen woorden als ontdekken, onderzoeken en leeromgeving bij je op? 
Of denk jij meer aan vaardigheden oefenen en persoonsvorming?
Maar het kan ook zijn dat jij bij spel denkt aan de spelsoorten, aan rollenspel en constructiespel, en helemaal niet aan de ontwikkeling die spel tot gevolg heeft.

Tijdens een Kleuter Cafe bijeenkomst gaan we hier samen over in gesprek en komen we er iedere keer weer achter dat iedereen vanuit een ander kader denkt. Geen goed of fout maar juist reuze interessant om over in gesprek te gaan. 

In de literatuur over onderwijs aan het jonge kind doen sommige auteurs een poging spel te vatten in woorden.
Onderstaande visie spreekt ons erg aan. Deze visie komt uit het boek 'Van thematisch werken naar thematiseren':

Spel is voor het jonge kind een levensbehoefte en een intense ervaring. Het is zijn manier om zich te verbinden met de omringende wereld en deze te leren kennen.

Als je nagedacht heb over wat spel voor jou is en hoe dat eruit ziet in je kleutergroep is het belangrijk om te weten dat er kenmerken zijn van spel. Want wanneer we hier over spel praten, lees dan vrij spel. Spel waarin de kleuter zelf mag weten wat het speelt. Dit is niet: wanneer je in de bouwhoek speelt moet je dit bouwwerk namaken. Wanneer er een opdracht aan vast zit of wanneer er kaders worden gegeven praat je over geleid spel. Daar zouden we een  volledig andere blog over kunnen schrijven.

Nu gaan we terug naar het vrij spel.
Want wanneer spreek je over vrij spel? De volgende kenmerken kunnen je helpen om meer zicht te krijgen op de spelontwikkeling en om gericht te kijken wanneer je kleuters obseveert.

1. Spel ontstaat vanuit plezier
2. Spel houdt altijd in dat je met iets of iemand speelt
3. Spel is dynamische en interactief
4. Spel gaat gepaard met een grote mate van vrijheid van denken en handelen. Het is een vrijwillige activiteit.
5. Spel heeft geen doel, kinderen willen er niets mee bereiken.

Bron: Van Thematisch werken naar thematiseren

Vrij spel heeft geen doel en ontstaat vanuit plezier.

Een activiteit waar een doel aan verbonden is valt niet onder de noemer 'spel', dit is op een speelse manier of spelenderwijs.

Voor kinderen is het niet belangrijk of iets spelenderwijs of op een speelse manier wordt eengeboden. Voor hen is vrijwel alles spel. Voor jou is het echter wel belangrijk om het verschil te weten, om spelen van werken te kunnen onderscheiden. 

Puzzelen, werken met speelleermateriaal of een opdracht uitvoeren in een hoek, dat is geen spel. Net als verplichte knutselwerkjes of een spelletje in de kleine kring geen vrij spel is.

Kleuters zullen dit vast heel leuk vinden en dat wil niet zeggen dat je dit niet moet doen in de kleutergroep maar het valt niet onder de noemer 'spel'. Simpelweg omdat ze niet voldoen aan de kenmerken van spel. Zie hierboven.

We proberen activiteiten leuk en aantrekkelijk te maken voor kinderen door er een thema-sausje overheen te gooien; bij het thema bouwen: hoeveel hamers zie je hier liggen? Of maak een stevig huis volgens het stappenplan in de bouwhoek. 

Dit noem je spelenderwijs aanbieden of op een speelse manier. Maar dit is geen vrij spel. 

Wanneer je kleuterklas binnen stapt en je ziet alle kinderen spelen lijkt het wel alsof de kinderen niets anders doen dan spelen en helemaal niet leren. 
Maar niets is minder waar. Spel is de motor van de ontwikkeling voor het jonge kind. Door te spelen ontwikkelen kleuters hun wiskundige vaardigheden, ze oefenen sociale vaardigheden, zijn bezig met hun taal en spreken. Ze werken aan de executieve functies en zo kunnen we nog wel even doorgaan... wanneer kinderen tot spel komen, komt hun ontwikkeling op gang. Vandaar dat we ook wel zeggen; spel is de motor van de ontwikkeling. 
In spel komen alle ontwikkelingsgebieden samen en kunnen ze geoefend worden in de praktijk.

Als leerkracht van het jonge kind is het belangrijk dat je kennis hebt van de spelontwikkeling. Hier zit een opbouw in, kinderen maken een ontwikkeling door. Wanneer jij hier kennis van hebt weet je waar kinderen vandaan komen en kan je ze begeleiden naar de volgende spelfase. 
Dan kan je kinderen begeleiden in de zone van naaste ontwikkeling. Dan leren en ontwikkelen kleuters nog meer dankzij jouw proffesionaliteit en vakkennis. 

Door veel ervaringskansen, tijd en stimulans van de leerkracht groeien kinderen. Dit gaat op met de rijping van de hersenen.
Weet je niet hoe de spelontwikkeling verloopt? In de meeste observatie en resistratiesystemen is spel opgenomen. 
Het SLO heeft wel inhoudskaarten gemaakt voor het jonge kind wanneer het gaat om rekenen of taal maar helaas nog niet voor spel. 

Kinderen ervaringen geven in rollenspel, in doen-alsof.

Het begeleiden van spel vraagt om pedagogische tact Je kijkt door de ogen van het kind om je in te leven in wat kleuters ervaren. Je verbindt jezelf met de kleuters en van daaruit geef je pedagogische impulsen. Betekenisvolle leermomenten voor kinderen worden benut en gecreëerd wanneer jij je verdiept in de interesses en beleveingswereld van jouw kleuters. Didactische momenten in spelbegeleiding zijn dan ook altijd pedagogische momenten. Jij als leerkracht doet ertoe. Jij kan het kind al handelend verder helpen in de spelontwikkeling. Deze manier van handelen benoemt De Haan als de drie V-s: verkennen, verbinden en verrijken.

Door mee te spelen met kleuters kun je de kwaliteit van hun spel verhogen en hun taal en denkvermogen verder stimuleren.
Een valkuil is het verstoren van het spel wanneer je niet afstemt op de intenties of betekenis die kinderen geven aan het spel.
Verken eerst wat de kleuters aan het spelen zijn. Sta stil en kijk en luister goed naar de kleuters. Wat zeggen ze? Waar gaat hun aandacht naar uit? Spelen ze al een rol? Probeer je daarbij in te leven in de ervaring van de kinderen.
Als alles klopt in het spel kan je beter als buitenstaander genieten. Goed begeleiden van spel betekent ook dat je op het juiste moment niets doet.

Deze eerste 'V' vertelt jou waar een kleuter zit in zijn of haar ontwikkeling. Door te kijken en je te verwonderen zal je zien in welke spelfase het kind zit. Waar interesses liggen en hoe de ontwikkeling verloopt. Door goed te kijken en te luisteren leer je het kind kennen. 

Je verbindt je aan de gevonden interesses van de kleuters en je gaat je met andere woorden mee in het denken en doen van een kleuter om een gezamenlijke betrokkenheid te creëren. Dit kan je doen door te verwoorden wat je ziet, mee te spelen met het kind, materiaal op dezelfde manier te gebruiken en te kijken wat er gebeurt.
Een vuistregel bij volgend meespelen met kleuters is dat je kleuters de leiding geeft en aansluit bij hun manier van spelen. Door steeds in de ik- of wij-vorm te spreken, maak je duidelijk dat je volwaardig deel uitmaakt van de verbeelde wereld van het kind of de gezamenlijke doelen die je vooropstelt.
Verbinden is ook het betrekken van andere kinderen bij het spel.

Samen spelen helpt om je te verbinden met het kind. Door het spel van de kleuter te volgen zonder het over te willen nemen laat je zien en voelen dat je hun spel waardeert. Ook de betrokkenheid van kinderen zal hierdoor toenemen.

Door te verrijken trek je het spel op naar een hoger niveau. Je daagt de kinderen cognitief uit door een stapje verder te gaan. Je nodigt de kleuter uit op nieuwe aspecten van de ervaringen te verkennen, waarvan je vermoedt dat ze zinvol zullen zijn voor de kleuters. Door nieuwe elementen aan het spel toe te voegen kun je het spel interessanter maken en groeien de kinderen verder in hun ontwikkeling. 
Denk hier bijvoorbeeld aan het inbrengen van een 'probleem', hoe kunnen we ervoor zorgen dat.... 

Als je spel verbreedt, maak je verbinden met andere activiteiten of andere leerdomeinen. Je voegt rekenen en taal toe aan het spel waardoor kinderen zich nog breder ontwikkelen. Jouw spelobservaties vertellen jou wanneer het beste moment is voor een interventie.
Een voorbeeld van het verbreden van spel is het maken en bespreken van een spelscript, deze kan je samen met de kinderen zo eenvoudig of complex maken als past bij hun ontwikkeling.